خاستگاه تصوفدرباره منشأ و خاستگاه تصوف و عرفان اسلامی اختلاف نظر جدی بین شرق‌شناسان و اهل تصوف وجود دارد؛ شرق‌شناسان منشأ تصوف را خارج از حیطه اسلام و صوفیه آن‌را کاملا داخل دینی و اسلامی می‌دانند. ۱ - نظرات شرقشناسانمحققان و شرق‌شناسان از سدۀ ۱۹م به بعد، نظریات و آراء گوناگونی دربارۀ اصل و منشأ تصوف ابراز کرده‌اند و به سبب شباهت‌های موجود میان تصوف و عرفانِ اسلامی با سایر مکاتب عرفانی، خاستگاه آن را در بیرون از مرزهای اسلام، و در دیگر ادیان و مکاتب دانسته‌اند. برخی هم‌چون ثولوک در کتاب «تصوف یا حکمت ایرانی»، و پالمر در کتاب «عرفان شرقی»، به تأثیر ادیان و اندیشۀ ایرانی بر تصوف اشاره کرده‌اند [۱]
عفیفی، ابوالعلاء، مقدمه بر فی التصوف الاسلامی و تاریخه نیکلسن، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م.
[۲]
زرین‌کوب، عبدالحسین، ج۱، ص۱۲-۱۳، ارزش میراث صوفیه، تهران، ۱۳۵۳ش.
[۳]
بدوی، عبدالرحمان، ج۱، ص۳۱-۳۲، تاریخ التصوف الاسلامی، کویت، ۱۹۷۸م.
برخی دیگر چون ویلیام جونز، ماکس هورتن، آلفرد فون کرمر و ر.س. زنر نیز از تأثیر آراء هندویی و بودایی بر عارفان مسلمان سخن به میان آورده‌اند؛ و کسانی چون وینفلد، نیکلسن و مِرکس به تأثیر اندیشۀ نوافلاطونی بر عارفان اسلامی اشاره کرده‌اند. آسین پالاسیـوس، ونسینک، تور آندره و مارگارت اسمیث نیز به دنبال کشف روابط عارفان مسلمان با راهبان مسیحی بوده‌اند. [۴]
عفیفی، ابوالعلاء، مقدمه بر فی التصوف الاسلامی و تاریخه نیکلسن، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م.
[۵]
زرین‌کوب، عبدالحسین، ج۱، ص۱۳، ارزش میراث صوفیه، تهران، ۱۳۵۳ش.
[۶]
بدوی، عبدالرحمان، ج۱، ص۳۲-۴۳، تاریخ التصوف الاسلامی، کویت، ۱۹۷۸م.
[۷]
غنی، قاسم، ج۱، ص۱۵۱-۱۶۹، تاریخ تصوف در اسلام، تهران، ۱۳۶۶ش.
۲ - نقد شرقشناسانبه هر حال، چنان‌که برخی محققان دیگر اشاره کرده‌اند، جست‌وجوی شرق‌شناسان و عرفان‌پژوهان غربی به دنبال ریشه‌های غیراسلامی تصوف، بیشتر از آن روی بوده است که آنان تنها به یک جنبه یا جنبه‌های معدودی از تصوف توجه می‌کردند، و یا آن‌که با ابعاد معرفتی دین اسلام آشنایی کاملی نداشتند و از این روی، اسلام را بستر مساعد و مناسبی برای ظهور و رشد اندیشه‌های عرفانی نمی‌یافتند؛ حال آن‌که تصوف و عرفان اسلامی، هم از بُعد عملی و هم از بُعد نظری، ریشه در کتاب و سنت دارد. ۲.۱ - سیره عملی معصومینسیرتِ عملی پیامبر اکرم (ص) و امامان شیعه، به‌ویژه علی (ع) ــ که بسیـاری از صوفیان سلسلۀ خود را به او می‌رسانند ــ گواهی روشن و آشکار از حیاتِ زاهدانه و عارفانه است. ۲.۲ - آیات و روایات و ادعیهافزون بر آن، بسیاری از آیات قرآن، روایات و سخنان معصومین (ع)، و هم‌چنین دعاها و مناجات‌های باقی‌مانده از آنان بر پرهیز از تجمل و دنیاپرستی، و زندگانـی زاهدانه و عارفـانه تأکید دارد و از جمله منابعِ مبانی و اصول معارف عرفانی به شمار می‌روند. بنابر این، فرض خاست‌گاهی غیراسلامی برای تصوف پذیرفتنی نیست. ۲.۳ - شباهت عرفانهااما از سوی دیگـر، باید اذعان داشت که عرفان در معنای عام خود، یعنی راه وصول به حقیقت مطلق و شناخت وجودِ لایزال، پدیداری مشترک در همۀ ادیان است که ریشه در فطرت الاهی انسان دارد و جریان روحانی عظیم و فراگیری است که در طول تاریخ بشریت از میان همۀ ادیان گذشته است. از این‌رو، ظهور باورها، شیوه‌ها، دریافت‌ها و بیان‌های مشابه را نمی‌توان صرفاً به معنای منشأ داشتن یک جریان عرفانی در جریانی دیگر، یا وام‌دار بودن یکی به دیگری به‌شمار آورد. ۲.۴ - تأثیر و تأثر متقابلبهعلاوه، تصوف نیز هم‌چون دیگر پدیده‌های تاریخی، در بستر خاص خود به ظهور رسیده، و مانند دیگر پدیده‌های دینی، فرهنگی و علمی، در تعامل با اندیشه‌ها و دیدگاه‌های گوناگون، و از این‌رو دست‌خوش دگرگونی و تأثیر و تأثر بوده است. به این ترتیب، در تحقیقات دربارۀ تصوف ضروری است که میان خاستگاه، و جریان تعاملات و تحولات بعدی تمایزی روشن قائل شد و بدون آمیختگی یکی با دیگری به بررسی آن‌ها پرداخت. [۸]
زرین‌کوب، عبدالحسین، ج۱، ص۱۴-۱۵، ارزش میراث صوفیه، تهران، ۱۳۵۳ش.
[۹]
بدوی، عبدالرحمان، ج۱، ص۴۴ بب، تاریخ التصوف الاسلامی، کویت، ۱۹۷۸م.
۳ - فهرست منابع(۱۰) بدوی، عبدالرحمان، تاریخ التصوف الاسلامی، کویت، ۱۹۷۸م. (۲۰) زرین‌کوب، عبدالحسین، ارزش میراث صوفیه، تهران، ۱۳۵۳ش. (۳۰) عفیفی، ابوالعلاء، مقدمه بر فی التصوف الاسلامی و تاریخه نیکلسن، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م. (۳۱) غنی، قاسم، تاریخ تصوف در اسلام، تهران، ۱۳۶۶ش. ۴ - پانویس
۵ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «تصوف»، ج۱۵، ص۵۹۵۷. رده‌های این صفحه : تاریخ تصوف | تصوف
|